قوانین ارث

اصولاً هر واقعه ای اعم از تولد و یا فوت شخص آثار و حقوقی برجا می‌گذارد و فوت اشخاص یکی از مواردی است که با توجه به شرایط متوفی و نوع سبک زندگی وی و اموال به جا مانده برای وراث آثاری به بار می آورد.
ارث یکی از آثار مالی و بعضاً مسئولیت معنوی بر دوش بازماندگان متوفی می باشد. به دلیل اهمیت این موضوع در قوانین تمام جوامع و ادیان مختلف تأکید اساسی شده و به تناسب عرف و فرهنگ هر جامعه و دیدگاه مذاهب مختلف قواعد متفاوتی در باب ارث تدوین گردیده است.

تعریف ارث

به لحاظ عرفی و قانونی ارث به مالی گفته می‌شود که پس از فوت و بر اساس اصول و ضوابط ای به وراث تعلق می‌گیرد.
موضوع ارث یکی از پیچیده‌ترین مباحث حقوقی می باشد. در واقع ارث به تمام اموال، بدهی‌ها، طلب متوفی و حقوق و وظایف به جا مانده از وی برای وراث پس از مرگش گفته می‌شود.
به اینکه شخص در چه زمانی فوت کرده و در زمان فوت کدام یک از وراث زنده هستند و اینکه وراث متوفی چه کسانی هستند و چه نسبتی با او می‌دانند و اینکه سایر وراث چه تاثیری درمیزان سهم الارث یکدیگر دارند و نحوه تقسیم اموال چگونه میباشد و شخص فوت شده تا چه حد بعد از مرگش بر اساس وصیت می تواند در اموال خود تصمیم‌گیری کند و سایر موارد ارث همگی دلالت بر پیچیدگی موضوع ارث دارد.

تفاوت ارث با وصیت چیست؟

قواعد ارث که منجر به تملک غیر ارادی بازماندگان متوفی می‌شود و سهم هر یک از وارثین فوت شده را مشخص می‌کند در واقع با این دیدگاه ارثی که از اسباب تملک و دارا شدن یک حق یامال به طور غیر ارادی می باشد.
اما در وصیت ممکن است فرد قبل از مرگ خود در مورد اموالش با اختیارات قانونی تا یک‌سوم برای بعد از مرگش تصمیم‌گیری کند. وصیت کردن به نوعی احسان و هدف اصلی آن بخشش و نیکی و ادای واجبات است البته ممکن است وصیت امور مالی را شامل نشود و صرفا تعهداتی را برای بازماندگان شخص فوت شده ایجاد کند. به عبارتی انسان قبل از مرگ وصیت می‌کند که مثلاً فرزند پسرش یک مدرسه به عنوان خیریه بسازد پس وصیت ممکن است موجب تملک و دارا شدن مال برای وارث شود و ممکن است برای وارث ایجاد تعهد کند ولی قواعد ارث صرفا در مورد اموال متوفی می باشد.

مفهوم ترکه یا مال ترک

به مجموعه دارایی به جا مانده از متوفی (مورث) ترکه گفته می شود. باید توجه داشته باشید که از واژه (مجموعه دارایی) استفاده شده چون دارایی افراد در قانون صرفاً جنبه مثبت آن یعنی وجود مال و اموال یا طلب را شامل نمی‌شود بلکه دارایی به مجموعه بخش مثبت و مطالبات و بخش منفی دارائی یعنی دین و تعهدات شخص را شامل می‌شود که در این قسمت ترکه مربوط به دارایی مثبت بعد از ادای دین (دارائی منفی) تعلق می‌گیرد.

آیا وارث مسئول بدهکاری متوقف می باشند؟

موضوعی که شاید در ذهن بیشتر افراد جامعه وجود داشته باشد ولی در حقیقت اگر شخصی در فرض ۱۰۰ میلیون تومان ترکه (اموال) داشته باشد و در عوض ۲۰۰ میلیون تومان بدهکاری داشته باشد و بعد از فوت و تقسیم اموال بین وراث طلبکاران حق خود را مطالبه کنند وارثین به اندازه سهم دریافتی از ترکه مسئول پرداخت دین متوفی می‌شوند و در قبال اضافه طلب، طلبکاران هیچ مسئولیتی ندارد پس طلبکاران صرفا۱۰۰ میلیون تومان را می‌توانند دریافت کنند و الباقی طلب بلاوجه می‌ماند.

منشاء ارث چیست؟

دو چیز باعث میشود که یک فرد از اموال شخص دیگر بعد از مرگش ارث ببرد.

۱- موجب اول) رابطه نسبی است به عبارتی همان رابطه تولد یافتن از سر طریق والدین می باشد.

۲- موجب دوم‌) رابطه سببی است که به عبارتی علت و سبب ارث بردن ازدواج می باشد بنابراین زوجین به سبب عقد نکاح دائم از یکدیگر ارث میبرند.

زمان تحقق ارث

طبق ماده ۸۶۷ قانون مدنی ارث به مرگ واقعی یا مرگ فرضی تحقق پیدا می‌کند.
در اصل سبب تحقق ارث یک عامل است و آن هم مرگ می باشد.
با توجه به این که مرگ به موت واقعی بوده یا به موت فرضی بوده در صورت تحقق و اثبات موت یا موت فرضی یا حقیقی متوفی مرگ وی سبب جدایی دارایی وی از شخصیتش شده و دارایی وی به وراث منتقل می‌شود.
البته موت فرضی زمانی صادر می شود که فرد غائب باشد و از تاریخ آخرین خبری که از زنده بودن وی رسیده مدتی گذشته که عادتاً چنین شخصی زنده نمی ماند به طور مثال که اگر فرد ۶۵ ساله مفقود شود و تا ۱۵ سال دیگر خبری از او نباشد فرض بر موت فرضی گذاشته می‌شود تا اموال او بلاتکلیف و از بین نرود و یا در زمان جنگ و شرایط خاص خبری از شخص نشود نسبت به آن شرایط تعیین زمان فوت فرضی می شود و حکم موت فرضی صادر می‌شود و به محض مرگ واقعی یا اثبات مرگ فرضی اموال شخص به ورثه منتقل می‌شود.

موانع ارث کدامند؟

۱- قتل مورث: اگر وارثی در فرضی پسر پدر خود را بکشد پسر از پدر ارث نمی برد و در واقع قتل عمد پدر توسط پسر باعث محرومیت اواز ارثیه اموال پدر می‌شود.

لازم به ذکر است که قتل غیر عمد شامل این موضوع نمی‌شود و باعث محرومیت پدر از ارث پسر نمی شود.

۲- کافر: از نظر شرعی وطبق قانون کافر از مسلمان ارث نمی برد به طور مثال اگر شخصی سه فرزند داشته باشد و یکی از فرزندان کافر باشد بعد از مرگ وی فقط دو فرزند مسلمان ارث می برند.

ناگفته نماند که مسلمان از کافر ارث می‌برند مثلا اگر کافری فرزند مسلمان داشته باشد و پدر که کافر است پس از مرگ اموالش به پسر به ارث می رسد.

۳- بردگی : هرچند در عصر حاضر بردگی به معنای واقعی از بین رفته است ولی با توجه به قوانین فقهی برده نمی‌تواند از مالک خود ارث ببرد.

۴-لعان : اگر میان زن و شوهر لعان واقع شود با توجه به اینکه رابطه زوجیت بعد از لعان از بین می‌رود بنابراین زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند.

۵- زنا: فرزندی که از زنامتولد شده از والدینش ارث نمی‌برند و اولاد و نزدیکان زنازاده نیز از وی ارث نمی برند.

۶-دین (قرض) : ممکن است متوفی بعد از مرگش میزان بدهی اش بیشتر از ثروتش باشد که در این صورت وارث چیزی به ارث نمی برند مگر بعد از تسویه تمام دیون متوفی.

۷- حجب: در قواعد ارث وقتی یکی از وراث نزدیک باعث محرومیت وارث دورتر از دریافت حق ارث شود به این حالت حجب می گویند. حجب ممکن است “نقصانی” باشد که به طور کامل وارث دیگر را از ارث محروم نمی‌شود و ممکن است حجب “حرمانی” باشد که به معنای این است که به طور کامل وارث را از ارث محروم میکند.

آیا میتوان فرزند خود را از ارث محروم کرد؟

شاید بارها شنیده باشید که پدری از فرزندش دلگیر شده و تاکید می کند که فرزندش را از ارث محروم می کند .
لازم است بدانید که طبق قانون هر شخصی در وصیت نامه خود یکی از فرزندان خود را از ارث محروم کند وصیت نامه باطل می باشد.

نحوه دریافت مهریه از اموال متوفی( شوهر)

لازم است بدانید که مهریه زوجه طلب ممتاز محسوب می‌شود و اگر مردی فوت کند زن میتواند بعد از فوت وی کلیه مهریه خود را مطالبه کند. جالب آنکه اگرمتوفی چند طلبکار داشته باشد با توجه به اینکه طلب زن بابت مهریه طلبه ممتاز می باشد اول از ترکه متوفی مهریه زن تسویه میشود و بعد از آن اگر مالی باقی ماند در بین طلبکارها تقسیم میگردد و بعد از آن در نهایت اگر اموالی باقی بماند به ترتیب سهم ارث بین وراث تقسیم می شود.

طبقات ارث ‌

وارثان نسبی که از مورث خود ارث می‌برند به سه طبقه تقسیم می‌شوند و وقتی که وارثی ازطبقه اول باشد وراث طبقه دوم از ارث محروم می‌شود. وارث طبقه دوم وارث طبقه سوم را از ارث محروم می‌کند.

طبق ماده ۸۶۳ قانون مدنی وراث طبقه بعد وقتی ارث می برند که از وارثین طبقه قبلی کسی نباشد.

طبقه اول : شامل پدر مادر فرزند و نوه می‌باشد.

طبقه دوم: پدربزرگ، مادربزرگ پدری و مادری و هرچه بالاتر رود برادر و خواهر( پدری) یا (مادری) یا (پدری و مادری) و فرزند آنها در صورت نبودن ایشان.

طبقه سوم: عمو و عمه و دایی و خاله و فرزندان آنها در صورت نبودن عمه
یا خاله یا دایی فرزندان آنها.

لازم به ذکر است که ارث از طریق رابطه سببی (ازدواج) نیز به وارث تعلق می‌گیرد به عبارتی تنها زن و شوهر از طریق اسباب زوجیت از یکدیگر ارث میبرند.

نحوه محاسبه سهم الارث

بعضی از وراث در قواعد ارث سهم الارثشان معین شده است که با فرض گفته می‌شود و کسانی که سهم الارثشان طبق قانون معین نیست از طریق قرابت ارث می برند. به عبارتی صاحبان فرض کسانی هستند که سهم آنان از ترکه معین است و اشخاصی که به فرض ارث میبرند مادر، زوج و زوجه می باشند و بعضی از اشخاص گاه به فرض ارث می برند و گاه از طریق قرابط که عبارتند از پدر، دختر ،دخترها، خواهر و خواهر های پدری یا مادری و کلاله امی .

میزان سهم الارث به چه صورت است

ثابت بودن سهام فرض در برابر سهمی که وارثان به قرابت می‌برند بدین معنی است که نسبت سهم فرض برها به کل ترکه ثابت است و با کمی زیاد شدن تعداد وراث سهم فرض برها کم یا زیاد نمی‌شود.

میزان سهم سهم الارث وراث فرض بر جنسیت

سهم الارث دختر در صورتی که تک فرزند باشد در صورت نبودن فرزند پسر یک دوم (نصف ترکه) است اگر دو دختر باشد سهم الارث دو سوم می باشد. همچنین سهم الارث زوجه یک هشتم، اگر متوفی فرزند نداشته باشد و اگر متوفی فرزند داشته باشد یک چهارم می باشد.
همچنین در مواقعی که متوفی زن باشد سهم الارث زوج هم یک چهارم می باشد و اگر متوفی فرزند نداشته باشد سهم مرد از اموال زن یک دوم می‌شود.

سهم الارث پدر از اموال فرزند یک ششم می باشد چه فرزندش تنها باشد یا متاهل.

سهم الارث خواهر در صورتی که خواهر از پدر و مادر مشترک باشد یا از پدر مشترک باشد در صورتی که برادر یا جد پدری نداشته باشد به عبارت یک خواهر باشد یک دوم (نصف) ترکه می باشد و اگر چند خواهر یا دو خواهر باشد سهم خواهر دو سوم می باشد.

طبق ماده ۴۰۷ قانون مدنی اگر متوفی پدر و مادر نداشته باشد و متوفی یک یا چند فرزند داشته باشد ترک به طریق زیر تقسیم می شود:

الف) اگر متوفی فقط یک فرزند داشته باشد خواه فرزند دختر باشد یا پسر کل سهم الارث به اومی رسد.

ب) اگر فرزندان متعدد باشند ولی تمامی فرزندان دختر و یا فرزندان پسر باشد ترکه به تساوی بین همه فرزندان تقسیم می‌شود.

پ) اگر فرزندان متعدد باشند ولی بعضی دختر و بعضی پسر باشند پسر دو برابر دختر ارث میبرد.

سهم الارث پسر بزرگ

با توجه به قواعد فقهی و قانون ارث انگشتری و قرآن و شمشیر میت به پسر بزرگتر به ارث می‌رسد با این موضوع که تعلق این اموال به پسر بزرگتر زمانی است که هیچ سهمی از ارث او کم نمی‌شود ولی لازم به ذکر است که این اموال زمانی به پسر می رسد که اموال میت منحصر به این اقلام نباشد یعنی این اموال تنها دارایی پدر نباشد اگر این اقلام تنها دارایی متوفی باشد در بین تمام وراث تقسیم می شود.

حقوق و دیون متوفی

طبق ماده ۸۶۸ قانون مدنی مالکیت ورثه نسبت به سهم الارث مستقر نمی‌شود مگر پس از ادای حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق می‌گیرد. در مرحله اول قبل از انجام هر اقدامی قیمت کفن ودفن میت و هزینه آرامگاه و مراسم مربوط به کفن و دفن متوفی از اموال وی تادیه می‌شود و در مرحله دوم اگر متوفی مالی دارد که مثلاً در رهن است به عبارتی حق مستقیم شخص ثالث می باشد ابتدا به صاحب مال برگردانده می شود بعد از آن در مرحله بعدی اگر متوفی بدهی داشته باشد یا واجبات مالی داشته باشد مثل پرداخت نفقه فرزندان یا نفقه معوقه زوج ، اول ادای دین می‌شود در مرحله بعدی طبق وصیت متوفی تا یک سوم از اموال وی در راهی که متوفی مدنظر قرار داشته استفاده می‌شود و در مرحله آخر هر چقدر که از یک سوم مال مانده باشد طبق قواعد و اصول قانونی بین وراث تقسیم می‌شود.

ارث در صیغه موقت

طبق قانون زن فقط در صورتی که در عقد نکاح دائم باشد از زوج ارث می برد و گرنه در نکاح موقت زن از مرد ارث نمی برد.

نحوه مطالبه سهم الارث

بعد از فوت شخص برای که وراث بتوانند در ارثیه خود تصرف کنند ابتدا باید از طریق شورا درخواست انحصار وراثت را مطرح کنند و بعد از اینکه سهم الارث هریک از وراث تعیین گردید با طرح دعوی تقسیم ترکه اموال بین وراث تقسیم می‌شود.